Giriş
Taleple bağlılık ilkesi, hem adli
yargıda hem de idari yargıda yer alan yargılamaya hâkim olan ilkelerden bir
tanesidir ve hâkimin, tarafların talepleriyle bağlı olduğunu, talepten
fazlasına veya talepten başka bir şeye karar veremeyeceğini; ancak duruma göre
talep sonucundan daha azına karar verebileceğini ifade eder. Bu ilke,
kanunlarda aksi belirtilmedikçe, hukukun genel ilkelerinden biri olarak kabul
edilir ve uygulanır. Taleple bağlılık ilkesi, Hukuk Muhakemeleri Kanunu'nun 26.
maddesinde açıkça şu şekilde tanımlanmıştır:“(1) Hâkim,
tarafların talep sonuçlarıyla bağlıdır; ondan fazlasına veya başka bir şeye
karar veremez. Duruma göre, talep sonucundan daha azına karar
verebilir.(2) Hâkimin, tarafların talebiyle bağlı olmadığına ilişkin kanun
hükümleri saklıdır.” İlgili
maddenin 2. fıkrasında taleple bağlılık ilkesinin istisnalarının sadece
kanunlarda öngörülmesi gerektiğini belirtir. Hukuk Muhakemeleri Kanunu'nun
aksine, İdari Yargılama Usulü Kanunu'nda taleple bağlılık ilkesine dair net bir
düzenleme bulunmamaktadır. Ancak, bu ilke hukukun genel ilkelerinden biri
olduğu için idari yargıda da uygulanmaktadır. İlkenin idari yargıdaki
uygulamasında, mahkemeler kural olarak iptal davalarında sadece iptali istenen
işlem hakkında ve tam yargı davalarında ise talep edilen tazminat miktarına
kadar karar verebilirler. Bu kuralın tersinden çıkarımla, idari yargı
yerlerinin talep edilmeyen bir işlem hakkında karar veremeyeceği anlaşılmaktadır.
Ancak uygulamada, idare mahkemeleri, imar planları özelinde bu kurala bir
istisna getirmektedir. Buna göre; bir imar planına karşı açılan davada, dava
devam ederken dava konusu imar planı değişirse ve yeni imar planı, eski imar planının
hukuka aykırılıklarını taşımaya devam ediyorsa, mahkeme yeni imar planı da
incelemeye dahil eder ve bilirkişi incelemesi yapar. Her ne kadar hüküm
fıkrasında ikinci planın iptali açıkça belirtilmese de, yapılan yargılama ve
kararın gerekçesinden, ikinci işlemin de hukuka aykırı olduğu yargısal olarak
belirlenir. İmar planlarının sıkça dava konusu olduğu ve davaların uzun sürdüğü
dikkate alındığında, dava devam ederken imar planlarının değişmesi muhtemeldir.
Bu nedenle, idari yargı yerlerinin geliştirdiği bu içtihadın uygulama alanını
belirlemek gereklidir.[1]
A. İptal Davasına Konu İdari İşlemin
Geri Alınması, Kaldırılması,
Değiştirilmesi ve Düzeltilmesi
İdari işlemler idare tarafından genellikle
iki şekilde yürürlükten kaldırılmaktadır. Bunlardan ilki “idari işlemin geri alınması”,
diğeri ise “idari işlemin kaldırılması”dır. İdari işlemin geri alınması,
işlemin yürürlüğünü sona erdiren hallerden birisidir. Bu yürürlüğün sona
ermesi, geçmişe etkili şekilde gerçekleşmektedir. Diğer bir ifadeyle geri alma,
idarenin almış olduğu bir kararı, o kararın sonuçları ile birlikte geriye
yürüyen şekilde ortadan kaldırması olarak açıklanabilir. İdari işlemin
kaldırılması, işlemin yürürlüğünün “idare tarafından” sona erdirilmesine dair
bir başka durumdur. Ancak kaldırmada işlemin yürürlüğüne son verme, geri
almadan farklı olarak geçmişe yürümemekte; yürürlüğe son verme, kaldırma
tarihinden itibaren ileriye dönük gerçekleşmektedir. Bu nedenle bir idarî işlem
kaldırıldığında, tesis edildiği tarihten kaldırıldığı tarihe kadar geçen süre
içerisindeki etkileri ve sonuçları muhafaza edilmeye devam olunmaktadır.[2] İdarî
işlemin değiştirilmesi ise işlem yürürlüğe girdikten sonra, o işlemde geleceğe
etkili şekilde değişiklik yapılmasını ifade etmektedir. Değiştirme mevcut
işlemden herhangi bir yönde kısmen veya tamamen yürürlükten kaldırma yapmadan,
işleme bazı eklemeler yapılarak gerçekleşebileceği gibi; mevcut işlem kısmen
veya tamamen yürürlükten kaldırılarak, işlemin mahiyetinin devamlılığının
farklı bir içerikte sağlanması şeklinde de gerçekleştirilebilmektedir. Dolayısıyla
bir idari işlemin değiştirilmesi, esasen idari işlemin kaldırılmasının bir
görünümü olup kaldırmanın hüküm ve sonuçlarına tabidir. Gerek birel gerekse
düzenleyici işlemler açısından, idari işlemin kaldırılması veya değiştirilmesi
geriye etkili olarak hukuki sonuç doğurmadığından, idari işlemlerin yapıldığı
tarihten kaldırıldığı tarihe kadar doğurduğu hukuki sonuçlar ilgililerin
menfaatini olumsuz etkilemeye devam edebilir. Bu nedenle idari işlemin geri
alınmasından farklı olarak, idari işlemin kaldırılması ve değiştirilmesi
halinde her daim dava konusu işlem hakkında karar verilmesine yer olmadığı
kararı verilmemesi gerekmektedir. Dava konusu işlemin yürürlükte olduğu süre
içinde davacı aleyhine doğurduğu sonuçlar etkisini devam ettiriyor ise, başka
bir deyişle davacının menfaati güncel ise dava görülmeye devam edilmeli ve
yargılama sonunda iptal veya ret karar verilmelidir. Ancak dava konusu
düzenleyici işlem henüz bir birel işlemle somutlaşmadan davanın devamı
sırasında değiştirilmiş ise, bu durumda düzenleyici işleme karşı açılan dava
kural olarak konusuz kalacağından karar verilmesine yer olmadığı kararı
verilmelidir. Hem dava konusu ilk işlemin davacının menfaatini etkilemeye devam
ettiği durumda hem de düzenleyici işlemin henüz birel bir işlemle somutlaşmadan
değiştiği ikinci durumda, dava konusu işlemleri değiştiren yeni işlemlerin
hukuka aykırılığı iddiası kural olarak ayrı bir iptal davasının konusunu
oluşturmaktadır. Dolayısıyla imar planlarının birer düzenleyici işlem olduğu
hususu göz önünde bulundurularak dava konusu imar planının davaya konu edilme
sebebinin, başka bir deyişle davacının menfaatini ilgilendiren kullanım
kararının, daha sonra tesis edilen ve dava konusu imar planını yürürlükten
kaldıran yeni bir imar planı ile değiştirilmesi ve yeni bir kullanım kararı
alınması halinde dava sebebi de ortadan kalkacağından, yine benzer şekilde dava
konusu imar planı hakkında karar verilmesine yer olmadığı kararı verilmelidir. Yukarıda
da bahsettiğimiz üzere kural bu yönde olmakla birlikte imar planları özelinde
idari yargı yerleri bu kurala bir istisna getirmiş olup dava konusu imar
planını değiştiren yeni tarihli imar planını da ilk plana karşı açılan iptal
davası kapsamında dava konusu plan ile birlikte incelemekte ve yeni planın
hukuka uygun olup olmadığını da değerlendirmektedir. Esasen bu uygulama taleple
bağlılık ilkesine aykırılık teşkil etmekle birlikte, idarelerin yargı yolunu
işlevsiz bırakma çabalarının önüne geçmek amacıyla idari yargı yerlerince kabul
edilmiştir. Ancak dava konusu imar planını değiştiren her imar planının idari
yargı yerleri tarafından dava konusu ilk planla birlikte iptal edilebileceğini
söylemek de doğru değildir. Nitekim ikinci planın belli şartları taşıması
gerekmekte ve bu şartları taşıması halinde ilk planla birlikte iptale konu
olabileceği söylenebilecektir.[3]
B. Taleple Bağlılık İlkesinin İstisnası
Olarak Yeni İmar Planının İptal Davasına Dahil Edilmesi
I. İdari Yargıda Taleple Bağlılık
İlkesi
Taleple bağlılık ilkesi, Hukuk
Muhakemeleri Kanunu'nun 26. maddesinde şu şekilde tanımlanmıştır: “(1)
Hâkim, tarafların talep sonuçlarıyla bağlıdır; ondan fazlasına veya başka bir
şeye karar veremez. Duruma göre, talep sonucundan daha azına karar verebilir.(2)
Hâkimin, tarafların talebiyle bağlı olmadığına ilişkin kanun hükümleri
saklıdır.” Hukuk
Muhakemeleri Kanunu'nun aksine, İdari Yargılama Usulü Kanunu'nda taleple
bağlılık ilkesine dair net bir düzenleme bulunmamaktadır. Ancak, bu ilke
hukukun genel ilkelerinden biri olduğu için idari yargıda da uygulanmaktadır. Nitekim
Danıştay 6. Dairesi de birçok kararında bunu vurgulamış ve “Taleple bağlılık
ilkesi, yargılama hukukunun genel prensiplerinden biri olduğundan idari
yargılama hukukunda da uygulanması gerekir. Bu ilke kapsamında mahkemeler,
davacının istemi ile bağlı olup; istemi genişletecek biçimde karar veremezler.”
demiştir.[4] Taleple bağlılık ilkesine göre mahkemeler, kural olarak, yalnızca
kendilerinden dava dilekçesinde iptali talep edilen işlem hakkında iptal kararı
verebilecek; dilekçede talep edilmeyen bir işlem hakkında iptal kararı
vermeleri ise taleple bağlılık ilkesine açıkça aykırılık taşıyacak ve kanun
yolu aşamasında kararın bozulması veya kaldırılmasına sebebiyet verecektir. Dava
dilekçesi ve cevaba cevap dilekçesi, mahkemelerin karar yetkisi açısından sınır
çizmekle birlikte aynı zamanda davacı açısından da talebini değiştirme veya
genişletme konusunda sınır çizmektedir. Bu durum iddia ve savunmanın genişletilmesi
yasağı olarak ifade edilmekte ve 2577 sayılı Kanun’un 16. maddesinin 4. fıkrasında
“Taraflar, sürenin geçmesinden sonra verecekleri savunmalara veya ikinci
dilekçelere dayanarak hak iddia edemezler.” hükmü ile açıkça düzenlenmiştir.
Taleple bağlılık ilkesinin doğal sonucu, mahkemelerin talep edilmeyen bir konu
hakkında karar verememesidir. Dolayısıyla idari yargıda gerek tam yargı
davasında gerekse iptal davasında mahkemeler, kural olarak, yalnızca dava
dilekçelerindeki talepler hakkında karar verebilirler. Taleple bağlılık ilkesi
idari yargıda yalnızca dava konusu işlem hakkında iptal veya ret yönünde bir
karar verme veya dava konusu tazminat talebi hakkında kısmen veya tamamen kabul
veya ret yönünde bir karar verme anlamına gelmekle beraber; gerek iptal gerekse
tam yargı davasında dava konusu işlemler dışında kalan ve dava konusu işleme
dayanak teşkil eden işlemlerin de hukuka uygun olup olmadığı konusunda bir
değerlendirme yapılmasına engel teşkil etmemektedir. Başka bir deyişle, bir
birel işleme karşı açılan iptal davasında, birel işlemin dayanağı olan
düzenleyici işlem yahut bu işlemi önceleyen bir birel işlem dava konusu
edilmemiş olsa da mahkeme birel işlemin hukuka uygunluğunu denetlerken, dayanak
düzenleyici işlemin veya önceleyen birel işlemin de hukuka uygun olup
olmadığını inceleyebilir. Yahut bir tam yargı davasında tazminat talebi
hakkında karar verirken iptal talebi olmasa da zararı doğuran idari işlemin
hukuka uygunluğu mahkemece değerlendirilmek zorundadır. Ancak her iki durumda
da mahkemeler, dava konusu dışında kalan işlemlerin hukuka uygun veya hukuka
aykırı olduğunu tespit etmekle yetinir; bu işlemler hakkında bir iptal kararı
veremezler. Taleple bağlılık ilkesi, mahkemelerin bu yönde bir karar vermesine
engel teşkil eder. Taleple bağlılık ilkesi 2577 sayılı Kanun’da açıkça
düzenlenmemekle birlikte, yukarıda atıf yapılan Danıştay kararında da
vurgulandığı üzere, hukukun genel ilkelerinden biri olarak idari yargıda da
kural olarak uygulanmaktadır. Ancak açık bir düzenleme bulunmadığından ilkenin
idari yargıda ne şekilde uygulanacağı ve istisnalarının olup olmadığı yoruma
açıktır. Nitekim Danıştay bir kararında “bir paftayı turistik tesis
kullanımına açan imar planı değişikliğinin mevzuata aykırı olduğu(nun)
anlaşıldığı gerekçesiyle mahkemece planın turistik motel ile ilgili bölümü ve
inşaat ruhsatı iptal edilmişse de imar planı değişikliğinin bir bütün olarak mevzuata
aykırılığı söz konusu olduğundan imar planı değişikliğinin tümünün iptali gerektiği”ne
hükmetmiştir.[5] Ancak Danıştay’ın bunun aksi yönde, yani planın parsel
yönünden iptali istenildiği hâlde, “İdare Mahkemesince, (…) alanın tümüne
yönelik genel değerlendirmelere dayalı olarak davacının dava dilekçesindeki
istemini aşar şekilde planın tümü hakkında iptal hükmü kurulamayacağı”
yönünde içtihadı da bulunmaktadır.[6] Dolayısıyla idari yargı davalarında
taleple bağlılık ilkesinin geçerli olup olmadığı hem taraflar hem de idare
mahkemeleri tarafından belirsizlik yaratmaktadır. Doktrinde bu durumun temel
haklarla ilgili çeşitli usuli sorunlara yol açacağı ve ilgili hukukun
öngörülebilirliği yönünden de ciddi bir sorun teşkil ettiği savunulmaktadır.
Ayrıca değinmekte değinilmesi gerekir ki Anayasa Mahkemesi önündeki “iptal
davaları” için “taleple bağlılık” ilkesi geçerli olmakla birlikte 6216 sayılı
Anayasa Mahkemesinin Kuruluşu ve Yargılama Usulleri Hakkında Kanun’un 43.
maddesi bundan sapılabileceğini öngörmüştür: “Başvuru, kanunun,
Cumhurbaşkanlığı kararnamesinin veya Türkiye Büyük Millet Meclisi İçtüzüğünün
sadece belirli madde veya hükümleri aleyhine yapılmış olup da, bu madde veya
hükümlerin iptali kanunun, Cumhurbaşkanlığı kararnamesinin veya Türkiye Büyük
Millet Meclisi İçtüzüğünün diğer bazı hükümlerinin veya tamamının
uygulanamaması sonucunu doğuruyorsa, keyfiyeti gerekçesinde belirtmek şartıyla
Mahkeme, uygulama kabiliyeti kalmayan kanunun, Cumhurbaşkanlığı kararnamesinin
veya Türkiye Büyük Millet Meclisi İçtüzüğünün bahis konusu öteki hükümlerinin
veya tümünün iptaline karar verebilir.” Doktrinde benzer bir hükmün İYUK’ta
bulunmaması söz konusu normu “eksik düzenleme” kıldığını ve bu eksik düzenleme
nedeniyle kimi kararlarda içtihatla genişletildiğini kimi kararlarda ise dar yorumlandığı
söylenmektedir. Ayrıca doktrinde hukuk devletine aykırılık yaratan bu
belirsizlik, eksiklik ve öngörülemezliğin somut norm denetimine konu edilmesi
ve sorunun Anayasa Mahkemesine taşınması gerektiği de savunulmaktadır.
II. Dava Devam Ederken Dava Konusu İmar
Planını Değiştiren Yeni Planının Yargılamaya Dahil Edilmesi
İdari yargı mercileri, yukarıda da
değindiğimiz üzere taleple bağlılık ilkesine ilişkin kurala içtihat yoluyla bir
istisna getirmişlerdir. Buna göre, dava konusu işlem bir imar planı ise ve dava
konusu imar planının yargılama devam ederken başka bir planla değiştirilmesi
halinde, yeni imar planı, dava konusu edilen bir önceki plandaki hukuka
aykırılıkları aynen taşıyor ise, başka bir deyişle, ikinci işlem yalnızca ilk
davanın konusuz kalmasını sağlamak amacıyla tesis edilmiş ise idari yargı
mercileri dava devam ederken tesis edilen yeni planı da mevcut iptal davasına
dahil ederek yargılama konusu yapmakta ve iptal kararı verebilmektedir. Nitekim
Danıştay kararına konu bir olayda Danıştay “1979 tarihli imar planında
davacının taşınmazının okul alanı olarak belirlenmesi nedeniyle açılmış olan
iptal davasında, 1982 tarihinde yeni bir plan yapılmasına rağmen davacının
taşınmazının yeni planda da okul alanı olarak belirlendiği tespiti yapılarak
1979 tarihli plana karşı açılan davada 1982 tarihli planın da değerlendirilmesine”
karar vermiştir.[7] Başka bir kararda ise Danıştay, “…Uyuşmazlığa konu
olayda, davacı taşınmazı yönünden dava konusu plan değişikliği sonucu kullanım
kararının değiştirilmesinin hukuka aykırı olduğu ileri sürülerek dava
açılmasından sonra davacı taşınmazını kapsayan alanda yeni planların
onaylandığı ancak taşınmaza yeni kullanım kararı getirilmediği, dava konusu
plandaki kullanım kararlarının sürdürüldüğü, başka bir anlatımla, sonradan
onaylanan plan değişikliğinin taşınmaz yönünden herhangi bir değişiklik
öngörmediği, dava konusu plandaki kullanım kararlarının aynı şekilde devam
ettiği, bu yönüyle yürürlüğünün sona ermediği gibi dava açma nedenlerinin
ortadan kalkmadığı görüldüğünden davanın konusuz kaldığından söz edilemez. Aksine
bir yaklaşım, yargılamada uyuşmazlığın özüne yönelik inceleme yapılmasından
uzaklaşılması, uyuşmazlığın şekli olarak ele alınması sonucunu doğuracak, adil
ve aleni olarak yargılanma hakkını öngören Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nin
6. maddesindeki adil yargılanma ilkesiyle çelişen bir yargılamaya yol açacaktır.
Bu durumda, dava konusu planla getirilen kullanım kararlarının davacı taşınmazı
yönünden devam etmesi karşısında, uyuşmazlığın esasına yönelik olarak inceleme
yapılarak karar verilmesi gerekirken, aynı kullanım kararlarını sürdüren
planların dava konusu planı yürürlükten kaldırdığı, davanın konusuz kaldığı
gerekçesiyle dava hakkında karar verilmesine yer olmadığı yolunda verilen
temyize konu mahkeme kararında hukuki isabet görülmemiştir..” diyerek dava
devam ederken değiştirilen planlar hakkında işin esasına girilerek karar
verilmesi gerektiğine hükmetmiştir[8]. Bu kararında Danıştay, her bir imar
planını bir bütün olarak bağımsız birer işlem olarak değerlendirmemekte, parsel
bazında değerlendirme yaparak ve bir parselin kullanım kararında hiçbir
değişiklik getirmeyen yeni tarihli imar planını yeni bir işlem kabul etmeyerek
önceki imar planının yürürlüğünün halen devam ettiğini kabul etmektedir.
Danıştay, dava devam ederken dava konusu imar planının değişmesi halinde, yeni
plan hakkında bilirkişi incelemesi yaptırılarak dava açma gerekçesinin yeni
planda da aynı şekilde bulunup bulunmadığının araştırılması gerektiğine karar
vermekte ve bu yönde bir inceleme yapılmamasını bozma sebebi olarak görmektedir.
Danıştay 6. Dairesinin, AİHS’in 6. maddesine ve adil yargılanma hakkına da
gönderme yapması önem arz etmektedir. Mahkeme, dava konusu planın değiştiği
gerekçesiyle, otomatik olarak davanın konusuz kaldığı kararının verilmesinin
yargılamanın özüne yönelik inceleme yapmaktan uzaklaşılarak uyuşmazlığın şekli
olarak ele alınması sonucunu doğuracağını, bu durumun da adil yargılanma
hakkının ihlali olacağını ifade etmiştir. Kararda açıkça ifade edilmese de,
mahkeme, idarelerin plan değiştirme yetkisini kötüye kullanarak davaları
konusuz bırakma ve davacıların adli yargılanma hakkını ihlal etmesinin önüne
geçmeyi amaçlamıştır. İdari yargı mercileri, yeni işlem tesis edilmesinin tek
amacının mevcut davayı konusuz bırakma olduğunu tespit ederken, ilk işlem ile
ikinci işlemin aynı içerikte olup olmadığına bakmaktadır. Dolayısıyla davaya
konu ilk işlemdeki hukuka aykırılıklar ikinci işlemde de aynı şekilde yer
alıyorsa veya ilk davanın konusu dışında kalan bazı şekli değişiklikler
yapılması ile yetinilmiş ise, bu durumda taleple bağlılık ilkesine istisna
getirilerek ikinci işlemin de dolaylı olarak iptali yönünde karar
verilebilmektedir. Nitekim Danıştay bir kararında bu hususu açıkça vurgulayarak
“(…) dava konusu 23.06.2005 onay tarihli 1/5000 ölçekli nazım imar planı
yönünden davanın konusuz kaldığından söz edilebilmesi için sonradan yürürlüğe
giren 1/5000 ölçekli nazım imar planı değişikliği ile davacının ilk plana karşı
dava açmaktaki olumsuzlukların düzeltilmesi suretiyle hukuki sonucu elde etmiş
olması gerekmektedir” şeklinde karar vermiştir.[9]
III. İstisnanın Uygulanamayacağı
Durumlar
Doktrinde dava konusu imar planını
değiştiren ikinci planın içeriği ile ilk planın içeriği farklı ise, başka bir
deyişle, ilk planda davacının menfaatini etkileyen hususlar ikinci planda
giderilmiş ise, bu durumda davayı konusuz bırakma amacının somut olayda
bulunmadığının kabul edilmesi gerektiği ve ikinci plan değerlendirmeye
alınmadan yalnızca ilk plan hakkında “karar verilmesine yer olmadığı kararı”
verilmesi gerektiği savunulmaktadır. İlgili görüşe göre ikinci plan ancak ayrı
bir davaya konu olması halinde mahkemelerce değerlendirilmesi gerekmektedir. İlgili
görüşe uygun olarak Danıştay 6. Dairesi de bir kararında, dava devam ederken
imar planında değişiklik yapılarak eski plandan farklı bir kullanım amacı
öngörülen plan değişikliğinin de inceleme konusu yapılmasını hukuka aykırı
bulmuş ve ilk derece mahkemesi kararını bozmuştur.[10] Dolayısıyla dava konusu
imar planını değiştiren yeni planda derdest davaya konu edilen hukuka
aykırılıklar dışında başka hukuka aykırılıkların bulunması veya davacının ilk
davadaki menfaati dışında farklı bir menfaatini ihlal eden bir hukuka
aykırılığa yer verilmesi halinde de ikinci işlemin ilk işlemin devamı olmadığı
kabul edilmelidir. Ayrıca değinmek gerekir ki, dava devam ederken yürürlüğe
giren plan ile dava konusu plan, davacının menfaati açısından aynı içerikte
olsa da, ikinci planın yapılmasından önce mevzuatta bir değişiklik yapılmışsa
ve ilk plandaki hukuka aykırılıkların aynı şekilde korunması bu kez mevzuata
uygun ise, bu durumda da ikinci planın hukuka aykırılığına karar
verilemeyecektir. Nitekim idari işlemlerin hukuka uygunluğu tesis edildikleri
tarihte yürürlükte olan hukuka göre değerlendirilmektedir. Dolayısıyla her iki
plan aynı içerikte de olsa, ikinci imar planı öncesinde değişen mevzuatın da
yargılamada dikkate alınması gerekir.
Sonuç
Hem birel hem de düzenleyici işlemler
açısından, idari işlemin kaldırılması veya değiştirilmesi geriye dönük hukuki
sonuçlar doğurmadığı için, bu işlemlerin yapıldığı tarihten kaldırıldığı tarihe
kadar olan sürede meydana getirdiği hukuki sonuçlar, ilgililerin menfaatlerini
olumsuz etkilemeye devam edebilir. Ancak, dava konusu olan düzenleyici işlem
henüz birel bir işlemle somutlaşmadan dava sürecinde değiştirilmişse, bu
durumda düzenleyici işleme karşı açılan dava konusuz hale geleceğinden, karar
verilmesine yer olmadığı kararı hükmedilmelidir. İmar planlarının da düzenleyici
işlem olduğu hususu göz önünde bulundurularak dava konusu imar planının
davacının menfaatini ilgilendiren kullanım kararının, daha sonra tesis edilen
ve dava konusu imar planını yürürlükten kaldıran yeni bir imar planı ile
değiştirilmesi ve yeni bir kullanım kararı alınması halinde dava sebebi de
ortadan kalkacağından dava konusu imar planı hakkında karar verilmesine yer
olmadığı kararı verilmelidir. Genel kural bu olmakla birlikte idari yargı yerleri,
imar planları özelinde bu kurala bir istisna getirmiştir. Dava konusu imar
planını değiştiren yeni tarihli imar planları, ilk plana karşı açılan iptal
davası kapsamında incelenmekte ve yeni planın hukuka uygun olup olmadığı da
değerlendirilmektedir. Bu uygulama, taleple bağlılık ilkesine aykırı olsa da,
idarelerin yargı yolunu işlevsiz bırakma çabalarını engellemek amacıyla idari
yargı yerlerince kabul edilmiştir. Dolayısıyla, dava konusu imar planı
yargılama devam ederken başka bir imar planı ile değiştirilirse, yeni plan,
önceki plandaki hukuka aykırılıkları taşıyorsa ve ikinci plan yalnızca ilk
davanın konusuz kalmasını sağlamak amacıyla tesis edilmişse, idari yargı
mercileri bu yeni planı mevcut iptal davasına dahil ederek incelemekte ve
gerekirse iptal kararı verebilmektedir. Danıştay, her bir imar planını bir
bütün olarak bağımsız birer işlem olarak değerlendirmemekte, parsel bazında
değerlendirme yaparak ve bir parselin kullanım kararında hiçbir değişiklik
getirmeyen yeni tarihli imar planını yeni bir işlem kabul etmeyerek önceki imar
planının yürürlüğünün halen devam ettiğini kabul etmektedir. İdari yargı
mercileri, yeni işlem tesis edilmesinin tek amacının mevcut davayı konusuz
bırakma olduğunu tespit ederken, ilk işlem ile ikinci işlemin aynı içerikte
olup olmadığına bakmaktadır. Dolayısıyla davaya konu ilk işlemdeki hukuka
aykırılıklar ikinci işlemde de aynı şekilde yer alıyorsa veya ilk davanın
konusu dışında kalan bazı şekli değişiklikler yapılması ile yetinilmiş ise, bu
durumda taleple bağlılık ilkesine istisna getirilerek ikinci işlemin de dolaylı
olarak iptali yönünde karar verilebilmektedir. Ancak ikinci işlem ile ilk
işlemin içeriği farklı ise, başka bir deyişle, ilk işlemde davacının menfaatini
etkileyen hususlar ikinci işlemde giderilmiş ise, bu durumda davayı konusuz
bırakma amacının somut olayda bulunmadığı kabul edilmeli ve ikinci işlem
değerlendirmeye alınmadan yalnızca ilk işlem hakkında “karar verilmesine yer
olmadığı kararı” verilmelidir. Ayrıca, dava konusu işlemi değiştiren yeni
işlemde başka hukuka aykırılıkların bulunması veya davacının ilk davadaki
menfaati dışında farklı bir menfaatini ihlal eden hukuka aykırılıklar yer
alıyorsa, ikinci işlemin ilk işlemin devamı olmadığı kabul edilmelidir. Bu
durumda, yeni işlem ayrı bir dava konusu yapılmalıdır. Mahkemeler, dava konusu
işlemi değiştiren işlemin ilk işlemin devamı niteliğinde olup olmadığını
belirlemek amacıyla bilirkişiye başvurmaktadır. Bilirkişiler, sonraki işlemin
ilk işlemden farklı olmadığı sonucuna vardıklarında, dava konusu işlemin
yürürlükten kalkmadığı ve davanın konusuz kalmadığı belirtilmektedir. Mahkeme
kararlarına bakıldığında, dava konusu işlemi değiştiren yeni işlemin hüküm
fıkrasında belirtilmediği ancak karar metninde tartışıldığı görülmektedir.
Doktrinde, bu uygulamanın verilen iptal kararlarının uygulanabilirliğini
zayıflattığı ifade edilmekte ve mahkemelerin, yeni tarihli imar planını da
hüküm fıkrasında zikrederek iptal kararı vermelerinin, iptal kararlarının
uygulanabilirliği açısından önemli olduğu savunulmaktadır.
Stj. Av. Gökhan Korkutan
Kaynakça:
1. Altındağ,
Halil, “İptal Davasına Konu İmar Planının Dava Devam Ederken Değiştirilmesinin
İptal Davasına Etkisi”. İstanbul Hukuk Mecmuası 81/2 (Ekim 2023): 531-545.
2. Akyılmaz,
Bahtiyar, Murat Sezginer ve Cemil Kaya, İdare Hukuku (Seçkin Yayıncılık, 2012)
418.
3. Özdemir, Selman,
“İdarî İşlemin Geri Alınmasında, İçtihadı Birleştirme Kurulu Kararlarının İdarî
Yargı Pratiğindeki Uygulanışına Dair Bir Değerlendirme”, SÜHFD., C. 29, S. 2,
2021, s. 1383-1435.
4. Danıştay
6. Daire, 20.02.2023 tarihli ve 2019/1995 E., 2023/1635 K. sayılı kararı
5. Danıştay
6. Daire, 26/02/1990 tarihli ve 1989/3319 E., 1990/170 K. sayılı kararı
6. Danıştay
6. Daire, 02/02/2009 tarihli ve 2007/1728 E., 2009/812 K. sayılı kararı
7. Danıştay
6. Daire, 16.02.1983 tarihli ve 1979/1757 E., 1983/648 K. sayılı kararı
8. Danıştay
6. Daire, 22.01.2013 tarihli ve 2011/6914 E., 2013/47 K. sayılı kararı
9. Danıştay
6. Daire, 26.03.2012 tarihli ve 2009/11739 E., 2012/1255 K. sayılı kararı
10. Danıştay
6. Daire, 14.05.1992 tarihli ve 1990/2207 E., 1992/2198 K. sayılı kararı
