İnternetin
ve yazılım teknolojilerinin gelişimi, gücün merkezlerde olmayıp insanların
elinde toplandığı finansal teknolojileri ortaya çıkarmış; kripto paraların
finansal piyasalarda yer bulmasına ve yaygınlaşarak işlem görme
potansiyellerinin artmasına olanak sağlamıştır.
Kripto
paralar, özellikle bankaların uyguladıkları işlem ücretlerine kıyasla düşük
işlem ücretleri, kolay ve hızlı aktarımları sayesinde yer edinmiş; kullanımının
yaygınlaşması, ticari işlemlerde de kullanımını gündeme getirmiştir.
Bu
çalışmada, kripto paralar ve akıllı sözleşmelere değinilerek kripto para ile
ticarete bakış ve kripto para ile yapılacak ticari işlemlerin hukuksal boyutu
incelenecektir.
I- KRİPTO PARA
1.1. Kripto
paralar, parasal değeri olan yüzlerce kod ile yazılmış bir veri bütünüdür.
Dünyadaki diğer para birimlerinden daha fazla ilgi görmesinin sebebi bir
hükümet veya merkez tarafından denetlenmemekte ve yönetilmemekte olmasıdır.
Kripto para birimi, mal ve hizmet alımında ödeme aracı olarak kullanılan,
güvenilir bir merkezi sisteme bağlı olmaksızın, kişilere ödeme aracı sağlayan
standart bir para birimi gibi sanal para sistemidir. Kripto paralar, dijital
verilerin iletişimine bağlıdır ve kriptografik (şifreleme) yöntemleri
kullanılarak, kurallara uygun ve tekil olmalarını sağlamaktadırlar. [1]
1.2. 21.
Yüzyıl ile birlikte günlük hayata entegre olmaya başlayan kripto paraların
kullanılan ilk örneği Bitcoin’dir. Bitcoin ile birlikte Ethereum, Litecoin,
Ripple ve Iota gibi binin üzerinde kripto para çeşidi vardır. Bu paraların
kullanılabilmesi blok zincir teknolojisinin varlığına ihtiyaç duymaktadır.
1.3. Blokzincir;
işlemlerin eşler arası ve ağ paydaşlarınca meydana geldiği, bütün faaliyetlerin
kayıtlarını tutmak için kullanılan dağıtık defter teknolojisinin kullanıldığı
dijital bir yapı olarak özetlenebilir. Kriptosfer üyeleri kripto para
birimlerini ödemenin yanı sıra değer saklama, yatırım ve hatta değer geliştirme
aracı şeklinde ele almaktadır. [2]
1.4. Blokzincir,
her ne kadar daha çok kripto paralar ile ilişkilendirilse de geleceğin
teknolojisi olarak görülmekte ve bankacılık sektörü gibi birçok alanda
değişimin öncüsü olması beklenmektedir. Bu doğrultuda, blokzincir
teknolojisinin bankacılık ve finans alanında kullanılmasına yönelik çalışmalar
yapılmaktadır. 23 Avrupa ülkesi bir Avrupa Blockchain Ortaklığı (European
Blockchain Partnership) kurulmasına dair deklarasyon imzalamıştır
(ec.europa.eu, 27.08.2018). Ortaklık, üye devletler arasında, teknik ve
düzenleyici alanlarda deneyim ve uzmanlık alışverişi yapma, kamu ve özel
sektörün yararına dijital tek pazar boyunca AB çapında Blockchain
uygulamalarının başlatılmasının hazırlığına yönelik bir araç olacaktır. Bu
ortaklık, Avrupa'nın Blockchain teknolojilerinin geliştirilmesi ve
yaygınlaştırılmasında lider bir rol oynamaya devam etmesini sağlama amacıyla
atılan bir adım olarak gösterilmektedir. Ortaklık, AB yasalarına ve Avrupa
genelinde Blockchain gelişimini kullanan hizmetlere yardımcı olacak açık
yönetişim modelleri ile uyumlu bir ortam yaratılmasına katkıda bulunacaktır. [3]
1.5. Ülkelerin
kripto paraya bakışını kısaca incelemek gerekirse; Amerika Birleşik Devletleri
Hazine Bakanlığı’na bağlı ve bankaları federal düzeyde denetleyen Para Birimi
Kontrol Ofisi (OCC), 2020 yılında bankaların kripto para saklama hizmeti
sunabileceklerine kanaat getirmiş, Amerikan Merkez Bankası (FED) kendi kripto
parasını yapma çalışmalarında bulunduklarını açıklamıştır.
1.5.1. 2013 yılında Bitcoin’i
yasaklayan Çin’de, Çin Merkez Bankası ve dört bakanlık Bitcoin risklerine karşı
önlemler hakkında ortaklaşa bildiri yayınlamıştır. Çin’de bankalar ve ödeme
kurumlarında kripto paralar ile alım satım ve diğer işlemler yasaklanmış olsa
da bireysel ticarette Bitcoin kullanımı serbesttir.
1.5.2. Rusya, 01.01.2021
tarihinde yürürlüğe giren 259-FZ sayılı kanun ile kripto paraları dijital
finansal varlıklar olarak kabul etmiş, 2022’den itibaren kripto para varlığının
bildirimi zorunlu hale gelmiştir. Rusya Maliye Bakanı, uluslararası ticarette
kripto para kullanımına 2023 yılında başlanacağını duyurmuştur.
1.5.3. Türkiye’de kripto
paraların yasal olarak kabulü ve tanımlaması yapılmadığından dolayı
vergilendirilmelerine yönelik bir uygulama ve mevzuat bulunmamaktadır. 25 Kasım
2013 yılında Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumu (BDDK) tarafından bir
açıklama yapılmıştır.
Bu
açıklamaya göre bitcoin, kanun nezdinde elektronik bir para biçimi olarak kabul
edilmediğinden dolayı devlet gözetimi mümkün değildir ve ödeme hizmetleri ve
elektronik para kuruluşları için düzenlenen güvence kapsamında bulunmamaktadır.
An itibariyle bitcoin Türkiye’de yasak değildir ancak herhangi bir kanunla
desteklenmediği için yasal da değildir. Bu konuda 2018 yılında Hazine
Müsteşarlığı bir açıklama yaparak kripto paralar konusunda bir çalışma grubunun
kurulacağını belirtmiştir. Kripto paraların, para olarak sayılması durumunda
alım satımlarda döviz muamelesi görecek olması, emtia olarak sayılması
durumunda farklı vergilendirilecek olması, ticaretin içerisinde edinilen kar
kapsamında sayılacak olması ve tokenların kıymetli evrak olarak sayılması
durumlarından dolayı vergilendirme konularında bir mutabakat sağlanamamaktadır.
[4]
II- AKILLI SÖZLEŞMELER
2.1. İlk
olarak 1993 yılında Nick Szabo tarafından ortaya atılan akıllı sözleşmeler,
işleyen sistemlerde üçüncü kişileri aradan çıkararak iş yükünü, evrak ve
prosedür kalabalığını, üçüncü kişilerin komisyonlarını ortadan kaldırmayı
amaçlamaktadır. Akıllı sözleşmelerdeki şartlar, bilgisayar diline
dönüştürülerek bir kod haline getirilmekte, bu kodlar dağıtık defterlerde
anonim olarak tutulmaktadır. Bu sözleşmeler şeffaf bir yöntem izlenerek
dışarıdan gelebilecek müdahaleleri engelleyecek şekilde şifrelendiğinden para,
eşya veya herhangi bir şeyin alım satımında akdedilecek sözleşmelerin yerine
kullanılabilecektir.
2.2. Bitcoin,
ilk kripto olması dolayısıyla basit akıllı sözleşmelerin de ilk örneğidir.
Ancak yapısı gereği Bitcoin sadece para transferi olarak kullanılmaktadır.
Geliştiriciler, Ethereum kod yapısını kullanarak kira sözleşmeleri,
sigortacılık, kredi kullanımı, kitle fonlamaları gibi birçok alanda
kullanılabilecek akıllı sözleşmeler ortaya çıkarabilmektedir. Mevcut yasal
düzenlemeler akıllı sözleşme teknolojisi konusunda yetersiz kaldığından,
sözleşmelerdeki hatalı düzenlemelerin kötüye kullanımı gibi sorunlar ortaya
çıkabilmektedir.
2.3. Akıllı
sözleşmelere dayalı bir uyuşmazlık çıktığında tahkim devreye girecektir.
Sürecin ilerlemesi sistemin niteliği gereği birçok işlemin ve dokümanın
otomatikleştirilmesiyle sağlanacaktır. Bir başka deyişle hakemin atanmasından
sonraki süreç normal tahkim yargılamasındaki gibi işleyecek ancak tüm işlemler
çevrimiçi olarak gerçekleştirilecektir. [5]
2.4. Akıllı
sözleşmelerde özel anahtarlar ile onaylanan akıllı sözleşmeler tarafların
sözleşmeyi onaylaması ve imzalaması olarak kabul görebilecek ve taraflar açık
olarak seçtikleri hukuka tâbi olacaktır. Ayrıca, tahkim yargılamasının akıllı
sözleşmeye dahil olabilmesi için sözleşmede tahkim hükmü bulunmalıdır.
2.5. Akıllı
sözleşmeler sisteme girildikten sonra başka sözleşmelerin temelini oluşturacak
veya maddeleri düzenlenerek yeniden kullanılacak şekilde taslak olarak
kullanılabilecektir. Taslak akıllı sözleşmeler sayesinde kullanıcılar
sözleşmelerde eksik gördükleri ve değişmesi gereken hususları kolayca tespit
ederek sistem üzerinden değiştirip kendilerine uyarlayabileceklerdir.
III- ULUSLARARASI TİCARETTE UYGULANAN TESLİM
ŞEKİLLERİ VE ÖDEME YÖNTEMLERİNE KRİPTO PARALARIN VE BLOKZİNCİR TEKNOLOJİSİNİN
EKLENMESİNE İLİŞKİN DEĞERLENDİRME
3.1. Peşin
ödeme yöntemi, ithalatçının mal bedelini ihracatçıya fiili ihraçtan önce
ödediği yöntemdir. Bu ödeme yönteminde, sevkiyatın yapılmaması, eksik yapılması
ve ayıplı mal gibi riskler mevcuttur. Bu ödeme şeklinin akıllı sözleşme ile
kripto para kullanmak suretiyle gerçekleşmesi durumunda, akıllı sözleşmede
belirtilecek tarihe kadar paranın blokede durması, sevkiyatın yapılmaması,
sevkiyatın eksik yapılması gibi sorunların önüne geçilebilecektir. Ayrıca,
sevkiyat hazır hale geldikten sonra ithalatçının bilgilendirilmesi ve
sevkiyatın hazır olduğu bilgisinin akıllı sözleşmeye işlenmesi de mümkün
olabilecektir. Tüm bu işlemler, aracı olmaksızın gerçekleşeceğinden ekstra
masraf ve zaman kaybı gibi sorunların da önüne geçilecek, akıllı sözleşmenin
herkese açık olması sebebiyle gümrük işlemlerinde evrak kalabalığı sorunu da
ortadan kalkacaktır.
3.2. İhraç
edilen malın bedelinin malın ithalatçı tarafından teslim alındıktan sonra belirlenen
ileri bir tarihte ödenmesi yöntemi ‘’mal mukabili ödeme yöntemi’’ olarak
adlandırılmaktadır. Bu ödeme yönteminde, ihracatçı malını sevk ettikten sonra,
sevkiyata ilişkin vesaiki doğruda veya bedelsiz teslim edilmek kaydıyla banka
aracılığıyla ithalatçıya göndermektedir. Bu ödeme şekli eğer akıllı sözleşme
ile kripto para kullanılarak gerçekleşirse, alıcı malları aldıktan sonra akıllı
sözleşmede ödeme kısmı onaylanacaktır ancak parayı ödeyene kadar akıllı
sözleşmede ödeme kısmı açıkta kalacaktır ve herkese açık olan bu sistemde
alıcının herhangi bir usulsüzlük yapması durumunda hanesinde ödenmemiş bir
işlem olarak güven azaltıcı bir durum oluşturacaktır. Hukuki olarak akıllı
sözleşmede yapılacak kural ihlalinin mahkemede ispatlanması çok daha kolay olacaktır.
Banka avalli işlemlerde de hukuki olarak ispatlanma durumu olacaktır ancak bu
durum bankalar aracılığıyla olması sebebiyle hem maliyetli hem de uzun bir
süreç olacaktır. İthalatçı borcunu ödememesi durumunda akıllı sözleşme ve
kripto paralar ile yapacağı ilk ticarette otomatik olarak para önceki akıllı
sözleşmesinde olan borcuna aktarılabilecek ve ithalatçının olumsuz ticari
sicili akıllı sözleşmelerinde görülebilecektir. Böyle bir ticaretle ihracatçı
ve ithalatçı güven altına alınmış olacaktır. [6]
3.3. Vesaik
mukabili ödeme yönteminde, ihracatçı sevkiyatı başlattıktan sonra bilgileri
kendi bankası aracılığıyla ithalatçının bankasına veya direkt ithalatçıya ve
bankasına göndermekte; ithalatçı belgeleri almadan malı gümrükten
çekmemektedir. Bu işlemin, akıllı sözleşme ve kripto para aracılığıyla
yapılması halinde, öncelikle, her iki taraf da banka masrafları gibi ekstra
masraflardan kurtulacaktır. Sevkiyat bilgileri akıllı sözleşme ile
onaylandığında ithalatçı parayı ödeyene kadar sözleşmede yer alan vesaik
bilgileri tarafına açılmayacak ve malı gümrükten çekemeyecektir. Taraflar,
akıllı sözleşmede, malın ithalatçı tarafından gümrükten alınmama ihtimaline
karşılık paranın blokeli olarak sözleşme ağında tutulması konusunda
anlaşabilecek; bu durumun gerçekleşmesi halinde blokedeki para ihracatçının
teminatı olacaktır.
3.4. Bu tür
sonradan ödemelerde ithalatçı, iflas veya başka gerekçeler göstererek ürünü
gümrükten çekemeyeceğine veya daha ucuz fiyata çekebileceğine dair beyanatlarla
ihracatçıyı mağdur edebilmektedir. Bu yöntemde ihracatçı bu anlamda
korunmaktadır. İthalatçı için ise belgelerin doğruluğu veya gecikme riski
ortadan kalkacaktır. Paranın gönderilmesini müteakip girilecek şifreyle
belgeler ithalatçı için ulaşılabilir bir hale gelecek ve malı gümrükten
çekebilecektir.
IV- AKILLI SÖZLEŞMELERİN VE KRİPTO PARALARIN
ULUSLARASI TİCARETTE KULLANIMININ HUKUKİ BOYUTU
4.1. Tarafların
kripto paralar ile ödeme yapılması konusunda anlaşması ve ihracatçının malları
gönderdikten sonra ithalatçının parayı ödememesi durumunda akıllı
sözleşmelerdeki maddeler açıkta kalacak ve bu işlemin ispatı hukuki olarak
akıllı sözleşmeler sayesinde çok kolay olacaktır. Borçlu, 6098 sayılı Türk
Borçlar Kanunu’nun 112 vd. maddeleri gereğince tüm borçlardan sorumlu
olacaktır. Ayrıca, akıllı sözleşmelerde yapılacak düzenlemelerle, iflas eden
borçlunun borcunu ödeyene kadar ticari sicilindeki açık işlemler sebebiyle
aktif olamayacağı da hüküm altına alınabilecektir. İthalatçının borç tutarından
fazla olan tutarı ihracatçıya göndermesi durumunda da sebepsiz zenginleşme
hükümlerine gidilecek; bu durum işleyişe engel olmayacaktır.
4.2. Her ne
kadar akıllı sözleşmelerde uygulanacak kurallar, üzerinde anlaşılan ülke
hukukunun emredici kurallarına aykırı olamasa da emredici hükümlere aykırılığın
olması halinde seçilen ülke hukukunun emredici kuralları geçerli olacaktır.
4.3. İthalatçı
malları aldıktan sonra akıllı sözleşmede belirtilen tarihte borçlarını ödemez
ise ihracatçı, alacaklı olarak borcunun faizini isteyebilecek, bu sebeple
kripto paralardaki kur değişimi nedeniyle daha sonra yapılan ödemelerde büyük
farklar oluşabilecektir. Belirlenen kur üzerinden alacaklının zarara girme
ihtimali doğarsa alacaklı, zararının tazmini için akıllı sözleşmede belirtilen
şartları önde sürerek dava açabilecektir.
4.4. İthalatçı
veya ihracatçı tarafından malın ve paranın teslimi konusunda elde olmayan sıkıntılar
yaşanabilecektir. Akıllı sözleşmede açık işlem olarak gözükecek olan bu durumda
ifa imkansızlığı veya aşırı ifa güçlüğü pozisyonu oluşabilecektir. İhracatçı
açısından ticarete konu mal için akıllı sözleşme yapıldı ise ve bahse konu
ürüne bir zarar geldiyse veya ihracatçının başına bir durum geldiyse para
önceden yatmış olmasına rağmen ifada imkânsızlık durumu oluşacaktır. Akıllı
sözleşmede ihracatçı şahıs olarak işlem yaptıysa bu işlem açık pozisyonda
gözükecektir. Paranın iadesi durumu sebepsiz zenginleşmeye girerek halledilse
bile blok zincirde problemli işlem olarak görülebilecektir. Tersi durumda
teslimat yapıldıktan borcun vadesi geldiğinde kur farkından dolayı ödenecek
kripto paralarda yüksek tutar farkları oluşursa borçlu durumun düzeltilmesini
isteyebilir. Bu durumda tahkim tarafından alınacak kararların akıllı sözleşmeye
işlenmesi gerekecektir. [7]
4.5. Yapılacak
akıllı sözleşmede, sözleşmenin hükümsüzlüğüne sebebiyet verecek durumların da
düzenlenmesi gerekmektedir. Zira, blokzincire eklenen akıllı sözleşmenin
hükümsüzlük nedeniyle açıkta işlem olarak gözükmesinin engellenmesi tarafların
mağdur olmaması konusunda önem arz etmektedir. Ayrıca, borçlu tarafından borcun
devrinin ve daha sonra borcun ödenmemesinin gerçekleşmesi durumunda sözleşmeye
dahil olacak üçüncü kişilere uygulanacak hükümlerin akıllı sözleşme kapsamında
düzenlenmesi gerekmektedir.
Stj. Av.
Anıl Sağlam
Kaynakça:
1.
Farell, R. (2015). An Analysis of the Cryptocurrency Industry.
Wharton Research Scholars.
2.
Arıkan, N.İ. (2020). An Overview of the Cryptocurrencies: The
Theory of Money Perspective, Malatya Turgut Ozal University Journal of Business
and Administrative Sciences
3.
Durbilmez S.E. ve Türkmen S.Y., Blockchain Teknolojisi ve
Türkiye Finans Sektöründeki Durumu, Finans Ekonomi ve Sosyal Araştırmalar
Dergisi
4.
Onur Yılmazer, Uluslararası Ticarette Kripto Para Kullanımı (İstanbul:
İstanbul Ticaret Üniversitesi, Dış Ticaret Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2021)
5.
Jevremović N., 27 Ocak 2019, Blockchain Teknolojisi ve Tahkim,
6.
Yılmazer, s.71
7.
Yılmazer, s.90
