Tahkim anlaşması, Milletlerarası Tahkim Kanunu IV. maddesinde düzenlenmiştir. Söz konusu maddede Tahkim Anlaşması; “Tarafların, sözleşmeden kaynaklansın veya kaynaklanmasın aralarında mevcut bir hukuki ilişkiden doğmuş veya doğabilecek uyuşmazlıkların tümünün veya bazılarının tahkim yoluyla çözülmesi konusunda yaptıkları anlaşma” olarak tanımlanmıştır. Milletlerarası Tahkim Kanunu’nda yer verilen bu tanım, New York Sözleşmesi’nin II. maddesinin 1. fıkrası göz önüne alınarak düzenlenmiştir.
Tahkim anlaşması, taraflar arasında hâlihazırda mevcut bir hukuki ilişkiden doğmuş ya da doğabilecek uyuşmazlıklarla ilgili olarak düzenlenebilmektedir. Tahkimde dava açılabilmesi için taraflar arasında bir uyuşmazlığın mevcut olması gerekmektedir; ancak tahkim anlaşmasının yapılabilmesi için uyuşmazlığın yalnızca doğabilecek nitelikte olması yeterlidir. Doğacak uyuşmazlıkların tümünün ya da bu uyuşmazlıkların sadece belirli bir kısmının tahkim yoluyla çözülebileceği taraflarca kararlaştırılabilmektedir. Tarafların, aralarındaki sözleşmelerden bazılarının ya da tek bir sözleşmenin belirli bir bölümünden kaynaklanan uyuşmazlıkların tahkim yoluyla çözüleceğini kararlaştırmaları da mümkündür.
Tahkim anlaşmasının maddi anlamda geçerliliği tabi olduğu hukuka göre belirlenecektir. New York sözleşmesi tahkim anlaşmasının maddi geçerliliğine ilişkin açıkça bir hüküm içermemekte ancak II. maddesinin 1 ve 2. bentlerinde, tahkim anlaşmasının şekli konusu düzenleme altına alınmaktadır. İlgili düzenlemenin 1. bendinde anlaşmanın yazılı olarak yapılması gereği, 2. bendinde ise yazılı anlaşmadan ne anlaşılması gerektiği örneklerle belirtilmiştir. [1]
Milletlerarası Tahkim Kanunu’nun 4. maddesinin 2. fıkrasına göre; tahkim anlaşması yazılı şekilde yapılmalıdır. Yazılı şekil şartının sağlanması için anlaşmanın taraflarca imzalanmış, yazılı bir belgeye veya taraflar arasında teati edilen mektup, telgraf, teleks, faks gibi bir iletişim aracına veya elektronik ortama geçirilmiş olması ya da dava dilekçesinde yazılı bir tahkim anlaşmasının varlığının iddia edilmesine, davalının verdiği cevap dilekçesinde itiraz edilmemiş, olması gerekmektedir. Burada asıl dikkat edilmesi gereken husus tahkim şartıdır. Kanun koyucu asıl sözleşmenin bir parçası haline getirilmek amacıyla tahkim şartı içeren bir belgeye gönderme yapılmasını da geçerli bir tahkim anlaşması olarak kabul etmektedir. Bu hüküm de New York Sözleşmesi’nin II. maddesinin 2. fıkrası dikkate alınarak yazılmıştır. [2]
Tahkim anlaşmalarının birden çok geçersizlik nedeni bulunmaktadır. Tahkim anlaşması veya şartı söz konusu olması için ehliyet, şekil ve esas bakımından geçerli bir tahkim anlaşması veya şartının bulunması gerekir. Tahkim anlaşmasının geçerliliğinin hangi hukuka göre belirleneceği, New York Sözleşmesi’nde ifade edilmiştir. Buna göre, tahkim anlaşmasının geçerliliğinde mahkeme, öncelikle tarafların tahkim anlaşmasının geçerliliğine uygulanmasını kararlaştırdıkları hukuku dikkate alacaktır. [3] Usulüne uygun olarak düzenlenmiş ve geçerli bir tahkim anlaşması yoksa uyuşmazlığın yerel mahkemelerde görülmesi gerekmektedir. Bu durum Türk hukuku açısından Anayasa’da düzenlenmekte olan bir zorunluluktur.
Tahkim anlaşmasının geçerli olabilmesi için tarafların, uyuşmazlıkların tahkim yolu ile çözümlenmesine ilişkin irade açıklaması gerekmektedir. Taraflar aralarında yapmış oldukları sözleşmede tahkim şartı belirlememişler ve münferiden bir tahkim anlaşması da yapmamışlarsa Milletlerarası Tahkim Kanunu’nun II. Maddesine göre tahkim şartı içeren bir sözleşmeye atıf yapılması durumunda da tahkim anlaşmasının var olduğu kabul edilmektedir. [4]
Tahkim anlaşmasının tabi olduğu şekil New York Sözleşmesi’nin II. Maddesinde düzenlenmektedir. Bu husus Hukuk Muhakemeleri Kanunu ve Milletlerarası Tahkim Kanunu’nda da düzenlenmektedir. Buna göre, aranan şekil şartı geçerlilik şeklidir.
Tahkim anlaşmasının geçerliliğini etkileyen bir diğer husus tahkime elverişliliktir. Uyuşmazlığın tahkime elverişliliği ile tahkim anlaşmasının geçerliliği birbirlerinden farklı konulardır. Tahkime elverişlilik mahkeme tarafından kendiliğinden dikkate alınacak bir iptal sebebi, tahkim anlaşmasının geçerli olmadığı itirazı Milletlerarası Tahkim Kanunu uyarınca tarafların ileri sürmesi durumunda dikkate alınabilecek bir iptal sebebidir. Objektif tahkime elverişlilik; bir uyuşmazlığın konu itibariyle tahkime elverişli olmasını ifade etmektedir. Subjektif tahkime elverişlilik ise bir gerçek veya tüzel kişinin tahkim anlaşması veya yargılamasının tarafı olup olmayacağı konusuyla ilgilidir. [5]
Tahkim konusunu oluşturan uyuşmazlığın belirli olması gerekmektedir. Uyuşmazlığın konusu belirli değilse tahkim anlaşması geçerli olmamaktadır. Tarafların tahkim sözleşmesi yaparken hangi uyuşmazlık hakkında sözleşme yaptıklarını belirtmesi veya belli bir hukuki ilişkiden doğacak olan uyuşmazlıkların tahkime tabi olacağının kararlaştırılması halinde uyuşmazlık belirli sayılmaktadır.
Tahkim anlaşmasını düzenleyen tarafların ehliyetlerine haiz olmaları gerekmektedir. Tahkim anlaşması yapma ehliyetinin kapsamı ve sınırları ehliyeti yöneten hukuka tabidir. New York Sözleşmesi’ne taraf devlet kurum veya şirketlerinin tahkim sözleşmesi yapma yetkileri kısıtlanmış veya onay gibi bazı işlemlerin gerçekleştirilmesine bağlanmış ise ehliyetsizlik itirazı ile karşılaşılabilmektedir. [6]
Tahkim anlaşmasının esasına uygulanacak hukukun, tahkim anlaşmasının şekline ve taraflarının ehliyetine uygulanacak hukuktan da ayrı değerlendirilmesi gerekmektedir. Tahkim anlaşmasının esasına uygulanacak olan hukuk tahkim anlaşmasına, taraf iradelerinin geçerliliğine veya geçersizliğine, tahkim sözleşmesinin ifasına ve tahkim sözleşmesinin kapsamına ilişkindir, bu nedenle anlaşmanın şekline ve tarafların ehliyetine uygulanmaz. Tahkim anlaşmasının esasına uygulanacak hukukun tespit edilebilmesi için sözleşmeyi düzenleyen tarafların iradelerinin dikkate alınması gerekmektedir. Taraflar tahkim anlaşmasına uygulanacak hukuku belirlemedikleri takdirde sorun ve tartışmalar ortaya çıkmaktadır.
Tahkim anlaşmasının esasına uygulanacak hukukun belirlenebilmesi için meselenin hangi aşamada inceleneceğinin belirlenmesi gerekmektedir. Tahkim anlaşmasının esasına ilişkin iddialar hakem yargılaması sırasında, verilen hakem kararının iptali veya tenfizi aşamalarında veya tahkim şartının varlığına rağmen ulusal mahkemeler nezdinde açılan davalarda tahkim itirazı olarak ileri sürülebilir. [7]
Tahkim anlaşmasının esasının geçersizliği hakem heyeti önünde ileri sürülebilmektedir. Geçersizlik ileri sürüldüğü takdirde hakemler ilk olarak taraf iradelerini dikkate alarak tahkim anlaşmasının geçerli olup olmadığını inceleyerek karara bağlayacaklardır. Hakemler, tahkim yeri hukuku, sözleşmeye uygulanacak hukuk, seçilen tahkim kurumlarının kuralları gibi kriterleri göz önüne alarak tahkim anlaşmasının esasına uygulanacak hukuku tespit edebilmektedirler.
Taraflarca tahkim anlaşması düzenlenmiş olmasına rağmen yerel mahkemelerde dava açılması durumunda karşı taraf tahkim itirazını ileri sürmekte, yerel mahkeme de tahkim anlaşmasının geçerliliğini inceleyerek itiraz hakkında karar vermektedir. Tahkim anlaşmasının geçerliliği meselesi, hâkimin hukukunda yer alan kanunlar ihtilafı kurallarına göre çözümlenmektedir. Milletlerarası Tahkim Kanunu’nun 4. Maddesinin 3. Fıkrası, tahkim anlaşmasına uygulanacak hukuku sözleşmeden ayrı tutmuş ve tahkim anlaşmasını, tarafların tahkim anlaşmasına uygulanmak üzere seçtiği hukuka veya böyle bir hukuk seçimi yapılmadıysa doğrudan Türk hukukuna tabi kılmıştır. Tahkim anlaşmasına uygulanacak hukuk ayrıca belirlenmemiş ve sözleşme Türk hukukundan başka bir hukuka tabi kılınmış ise, tahkim anlaşması bu hukuka göre değerlendirilmemekte ve tahkim anlaşmasının geçerliliği doğrudan Türk hukuku bakımından incelenmektedir.
Stj. Av. Öykü Kaygusuz
Kaynakça:
1. Gelgel, Günseli: New-York Konvansiyonu’na Göre Hakem Kararlarının Tenfizinde Yargıtay’ın Bazı Kararlarının Değerlendirilmesi. Milletlerarası Hukuk ve Milletlerarası Özel Hukuk Bülteni, 22 (2), 2011, s. 1138
2. Eyüboğlu, Ceren: Türk Hukukunda Tahkim Anlaşmasının Geçerliliği
3. Akıncı, Ziya: Milletlerarası Tahkim s.88
4. 4686 sayılı Milletlerarası Tahkim Kanunu, Madde 2
5. Eyüboğlu, Ceren: Türk Hukukunda Tahkim Anlaşmasının Geçerliliği
6. Eyüboğlu, Ceren: Türk Hukukunda Tahkim Anlaşmasının Geçerliliği
7. Işık, Fatih: Tahkim Anlaşmasının Esasına Uygulanacak Hukuk
